Geschiedenis van Brabant


Brabant was oorspronkelijk de naam van een Karolingisch gouwgraafschap dat zich uitstrekte tussen de Schelde en de Dijle, nu rivieren in België. Later ontstond het Hertogdom Brabant. Grofweg besloeg dit de tegenwoordige provincies Noord-Brabant, Antwerpen (B) en Vlaams-Brabant (B).

1648: Staats-Brabant

Na de ondertekening van de Unie van Utrecht in 1579, werd Brabant onderwerp van gevecht. Strijders waren de protestante Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en het katholieke Spanje dat de Zuidelijke Nederlanden bezette. Met de Vrede van Munster in 1648 ging het noordelijke deel van Brabant deel uit maken van de Republiek. Dit werd vervolgens aangeduid als Staats-Brabant.

1795: Bataafs Brabant

In 1795 werd de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden de Bataafse Republiek. Hierin werden katholieken als gelijkwaardige burgers erkend en werd Staats-Brabant een provincie met de naam Bataafs-Brabant. Op 11 juni van datzelfde jaar kwam een groep vooraanstaande burgers bijeen in Tilburg. Als afgevaardigden van de Brabantse steden en dorpen riepen zij op plechtige wijze 'de Vergadering van Gedeputeerden provisioneel representeerende het volk van Bataafsch Braband' in het leven. Brabant beschouwde zich vanaf dat moment als zelfstandig gewest.

Op 1 januari 1796 werd Brabant daadwerkelijk een zelfstandige provincie, met een eigen vertegenwoordiging in de Staten-Generaal. Deze werd op 1 maart toegelaten tot de eerste zitting van de Nationale Vergadering. Dit was de opvolger van de vroegere Staten-Generaal en het eerste moderne vertegenwoordigend lichaam in Nederland.

1813: Noord-Brabant

Bataafs-Brabant hield op te bestaan tijdens de Franse overheersing, toen het gebied werd opgedeeld in verschillende departementen. Tijdens het Congres van Wenen werd besloten dat een aantal gebieden – waaronder de Oostenrijkse Nederlanden en de voormalige Bataafse Republiek – zou worden samengevoegd tot het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. Heel het gebied van het oude hertogdom Brabant werd nu weer in één staat verenigd en verdeeld in drie provincies: Noord-Brabant, Antwerpen en Zuid-Brabant (met Brussel en Leuven).

Ontstaansgeschiedenis (Provinciale) Staten

Na het ontstaan van het Koninkrijk der Nederlanden (1813) onder koning Willem I, werden op basis van de Grondwet van 1814 in het hele land Staten der Provinciën ingesteld. De eerste Brabantse Staten bestonden uit 52 leden, 9 voor de adel in de ridderschappen, 26 voor de steden en 17 voor de landelijke stand. Na de overgang van een aantal steden naar de nieuwe provincie Limburg telden de Brabantse Staten nog 42 leden: 7 voor de adel, 21 voor de steden en 14 voor de landelijke stand.

De Statenleden werden in het begin gekozen door mannen die een bepaalde hoeveelheid belasting betaald hadden. Alleen zij hadden toen stemrecht. De Statenleden kozen op hun beurt de leden van de Tweede Kamer. Sinds 1848 worden de leden van de Tweede Kamer rechtstreeks gekozen. De Provinciale Staten kiezen sindsdien de leden van de Eerste Kamer. Pas in 1919 werden de eerste algemene Statenverkiezingen gehouden.

Tweede Wereldoorlog

De bezetting door de Duitsers bracht grote veranderingen teweeg. De naam ‘Commissaris der Koningin’ werd veranderd in ‘Commissaris der Provincie’ en in alle provincies werd naast hem een gevolmachtigde van Rijkscommissaris Seyss-Inquart aangesteld. De Nederlandse autoriteiten waren verplicht deze ‘Beauftragte’ op de hoogte te houden van de toestand in de provincie.

In augustus 1941 werd de gelijkschakeling van het bestuursapparaat doorgevoerd: de gemeenteraden en Provinciale Staten werden opgeheven en tegelijk werden de wethouders en provinciale gedeputeerden ‘gedegradeerd’ tot medewerkers van hun burgemeesters en commissarissen. De colleges van gedeputeerden werden omgedoopt in bestuursraden en hun taak bestond uit het adviseren en vertegenwoordigen van de commissaris. De commissaris kreeg de volledige verantwoordelijkheid op bestuursgebied. GS en PS werden hiermee in feite afgeschaft: hun werkzaamheden bleven liggen en nieuwe verkiezingen bleven uit. Na de bevrijding vond op 19 juni 1946 de eerste zitting van de Brabantse Staten plaats sinds 31 juli 1941.

2003: duaal stelsel

In het huidige staatsbestel speelt de provincie als middenbestuur tussen rijk en gemeente een belangrijke rol. Zij werkt met name aan de oplossing van maatschappelijke problemen in de regio. Sinds de verkiezingen van maart 2003 is het duaal bestel (Wet Dualisering Provinciebestuur) ingevoerd, wat betekent dat de verhoudingen in het provinciebestuur zijn gewijzigd. Belangrijkste verschil is dat Gedeputeerde Staten en Provinciale Staten onafhankelijker ten opzichte van elkaar zijn komen te staan: PS zijn verantwoordelijk voor de grote lijnen van het provinciale beleid, terwijl GS dat beleid uitvoert. PS controleren GS vervolgens hierop.

Takenpakket provincie

Het takenpakket van de provincie is in de loop der tijd steeds verder uitgebreid. Na 1850 hield de provincie zich vooral bezig met waterstaat, wegenaanleg en toezicht op gemeenten en waterschappen. In de twintigste eeuw kwamen hier onder ruimtelijke ordening en volkshuisvesting bij. Anno nu, aan het begin van de 21e eeuw, worden steeds meer rijkstaken gedecentraliseerd.

Gouverneurs en Commissarissen provincie Noord-Brabant sinds 1814

Lijst van alle Gouverneurs en Commissarissen die de provincie Noord-Brabant heeft gehad sinds 1814.

Gouverneurs en Commissarissen provincie Noord-Brabant
Naam Gouverneur / Commissaris van tot en met
mr. C.G. Hultman gouverneur 28-04-1814 16-01-1820
mr. B.J. Holvoet gouverneur 10-02-1820 28-08-1822
jhr. E. van Vredenburch wnd. gouverneur 22-04-1822 29-08-1822
jhr. E. van Vredenburch gouverneur 30-08-1822 02-08-1826
mr. A.G. Burggraaf van der Fosse gouverneur 12-08-1826 15-02-1830
A.L.J. van den Bogaerde van Terbrugge gouverneur 17-02-1830 14-05-1842
mr. A.L.J. Borret gouverneur 19-05-1842 09-07-1850
mr. A.L.J. Borret Commissaris des Konings 10-07-1850 29-08-1856
jhr. mr. P.J. Bosch van Drakenstein Commissaris des Konings (Koningin) 02-10-1856 25-05-1894
mr. A.E.J. baron van Voorst tot Voorst Commissaris der Koningin 01-09-1894 27-07-1928
jhr. mr. dr. A.B.G.M. van Rijckevorssel Commissaris der Koningin (der provincie) 20-09-1928 01-10-1945
jhr. Mr. J.Th.M. Smits van Oyen wnd.Commissaris der Koningin 04-10-1944 01-11-1946
dr. J.E. de Quay Commissaris der Koningin 02-11-1946 19-05-1959
dr. C.N.M. Kortmann Commissaris der Koningin 01-10-1959 31-07-1973
J.D. van der Harten Commissaris der Koningin 01-12-1973 31-05-1983
mr. A.A.M. van Agt Commissaris der Koningin 16-07-1983 31-03-1987
mr. F.J.M. Houben Commissaris der Koningin 22-04-1987 30-09-2003
Mevr. J.H.R. Maij-Weggen Commissaris van de Koningin 01-10-2003 01-10-2009
prof. dr. W.B.H.J. van de Donk Commissaris van de Koningin Commissaris van de Koning 01-10-2009 01-10-2020
Mr. Ina Adema Commissaris van de Koning 01-10-2020 heden

Overzicht Statengriffiers sinds 1814

Overzicht Statengriffiers sinds 1814
Periode Naam
1814 – 1851 jhr. F.X. Verheijen
1851 – 1853 J. Menu
1853 – 1885 mr. P.F. van Cooth
1885 – 1901 P.Th.A. Sprengers
1902 – 1909 mr. W.M. van Lanschot
1910 – 1928 J.F.A. Wagenaar
1928 – 1946 V.F.L.W. Cleerdin
1946 – 1962 G.A.M. van Rooij
1963 – 1975 mr. E.J.N.M. Bogaerts
1975 – 1985 drs. A.J. Nieuwenhuizen
1985 – 1997 mr. drs. A.J. Modderkolk
1998 – 2003 ing. M. Bruinsma
2003 – 2004 mw. drs. M. van Hees (kwartiermaker-griffier)
2004 – 2010 mw. drs. E.M.W.J. Wöltgens 2010-2011 dhr. A.J. Brul (a.i.)
2011 – 2016 mw. C.J.M. Dortmans
Vanaf 2016 mw. K.A.E. ten Cate

Het nieuwe en nieuwste Brabant

Het denken over de toekomst van Brabant kent een lange traditie. Dit is te zien en te lezen in het Nieuwe en Nieuwste Brabant uit de jaren 50 en 2014.

Het Nieuwe Brabant

Jan de Quay die in 1946 aantrad als de eerste naoorlogse commissaris van de koningin in Noord-Brabant, omschreef het begin van de jaren vijftig als "tijden van grote en grootse veranderingen, schokkend en beangstigend soms". Voor hem was het aanleiding om een moment stil te staan, achterom te kijken naar de weg die was afgelegd en dan weer vooruit te blikken.

Dit deed hij niet alleen, maar samen met schrijvers, wetenschappers en kunstenaars. Het resultaat was een driedelig boekwerk, Het Nieuwe Brabant, dat verscheen tussen 1952 en 1955. Elk deel was gewijd aan een thema: achtereenvolgens ‘Het Brabantse Land’, ‘Het Brabantse Volk’ en ‘De Brabantse Geest’. In de bijdragen wordt weerspiegeld dat Brabant juist toen op een keerpunt stond in de overgang van een traditionele naar een moderne samenleving.

Blader door 3 delen van het boekwerk Het Nieuwe Brabant uit de jaren '50.

Het Nieuwste Brabant

Met een betrokkenheid bij Brabant die niet onderdoet voor die van De Quay, heeft commissaris van de koning Wim van de Donk het initiatief genomen voor Het Nieuwste Brabant, dat in het voorjaar van 2014 verscheen. Een nieuw zelfonderzoek, wederom met inschakeling van gezaghebbende auteurs. Alleen niet langer opgezet langs lijnen van Land, Volk en Geest, maar ingedeeld naar ‘Het Nieuwste Ondernemen’, ‘Het Nieuwste Organiseren’, ‘Het Nieuwste Verbeelden’, en ‘Het Nieuwste Verbinden’. Waaruit mag blijken dat niet slechts de tekst, maar ook de structuur van een boek de geest van de tijd weerspiegelt.

Blader door he boekwerk Het Nieuwste Brabant uit 2014 (pdf, 16 MB)

Meer informatie is ook te vinden op BrabantKennis

Bronvermelding

De onderdelen het Nieuwe en het Nieuwste Brabant in dit artikel is een bewerking van een tekst uit J. Van Oudheusden, Erfgoed van de Brabanders. Verleden met een toekomst, ‘s-Hertogenbosch, 2014, 294. Zie publicatie op Brabantserfgoed.


Heeft u vragen?

Maak dan gebruik van het vragenformulier of bel met het algemene telefoonnummer van de provincie.

Platform Brabants Erfgoed

Duik in de Brabantse museumcollecties, archieven, heemkundekringen en historische verhalen.

BHIC

Het Brabants Historisch Informatie Centrum is de plek om de geschiedenis van Brabant te ontdekken en te onderzoeken. Met veel verhalen, foto's en ander historisch materiaal.